آکادمی و موسسه علمی پژوهشی ابن سینا

فصل 5 در انجام پایان نامه علوم قران و حدیث حاضر

انجام پایان نامه علوم قران و حدیث حاضر، تاریخ و تحلیل مکتب حدیثی بغداد است که در قرن چهارم و پنجم هجری ظاهر شده و دستاوردها و نتایجی در تاریخ برجای گذاشته است. کوشش ما بر آن بود تا با کاوش در رویکردهای حدیثی این مکتب و ارزیابی مبانی آن، سرشت اندیشه های حدیثی این دوره را بازیابیم. 
چنانکه ملاحظه شد، جدا از دورۀ حضور امامان: که گرایشهای متفاوتی میان اصحاب ایشان وجود داشته است، در عصر غیبت نیز گرایشهای گوناگونی در زمینۀ فقه و کلام وجود داشته که برخاسته از نحوۀ نگرش دانشمندان امامیه به اخبار و روایات و به طور کلی منابع احکام است. صاحبان این گرایشها را اجمالاً به دو گروه می توان تقسیم کرد:  
گروه اول- اصحاب حدیث که خود به دو شاخۀ افراطی و معتدل تقسیم می گشتند؛ گروهی از ایشان روایات را با اصول دقیق علم رجال و علم حدیث نقد می کردند همچون شیخ کلینی، محمد بن حسن بن ولید و شیخ صدوق. گروه دیگر طرفدار بی قید و شرط احادیث بودند و هرگونه حدیثی را می پذیرفتند؛ از قبیل حشویه و مقلده. به طور کلی پایگاه اهل حدیث در هر دو شاخۀ آن شهرهای «قم» و «ری» بوده که در قرن سوم و چهارم فعالیت داشته اند.
گروه دوم- این گروه که فعالیت خود را هم زمان با استیلای مکتب اهل حدیث آغاز کرد، مکتب متکلّمان بوده است. نخستین پایه گذاران مشرب عقل گرایی در میان امامیه ابن ابی عقیل عمانی و ابن جنید اسکافی بوده اند که معمولاً از ایشان با عنوان «قدیمین» یاد می کنند. به پیروی از ایشان در اواخر قرن سوم با ظهور شیخ مفید و پس از او سید مرتضی مکتب «فقیهان متکلّم» بر مجامع علمی امامیه تفوّق یافت و با فعالیتهای پیگیر شیخ طوسی تا قرنهای متمادی به مکتب بلامنازع فقه، حدیث و کلام امامیه بدل گردید. آنچه در این پژوهش مورد مطالعه و بررسی قرار گرفت، نگرشها و رویکردهای حدیثی مکتب متکلمان بغداد بود که خلاصه ای از دستاوردهای آن را ذیلاً می آوریم:  
در انجام پایان نامه علوم قران و حدیث حاضر در فصل آغازین، کوشش نمودیم تا نشان دهیم که آرایش نظام سیاسی و فرهنگی عصر آل بویه سبب گشت تا زمینه های تکوین و گسترش مکتب بغداد فراهم آید.
در فصل دوم انجام پایان نامه علوم قران و حدیث حاضر، گفتیم که مکتب بغداد، به سان هر نظام فکری و علمی دیگر، بر اثر عواملی امکان ظهور و بروز یافت. ضمن ارزیابی تحوّلات تاریخی این دوران، عوامل مؤثر در گسترش این مکتب را بررسی نمودیم و به این نتیجه دست یافتیم که جریانهای خردگرای شیعه و سنی در بغداد، همچون معتزله و نوبختیان نقش مؤثری در تکوین مکتب عقل گرای بغداد داشته اند. همچنین به برکت حضور ائمه اطهار: در بغداد، این شهر در قرون دوم و سوم شاهد حضور شیعیان و فعالیتهای علمی آنان بود که این خود نقش مهمی در گسترش فعالیتهای مکتب بغداد در قرن چهارم تا نیمۀ قرن پنجم داشت. بویژه آن که بزرگانی همچون شیخ مفید، شریف رضی، شریف مرتضی و شیخ طوسی در آن دیار به فعّالیت علمی پرداختند و مکتب کلامی و فقهی شیعه را بنیان نهادند.
فصل سوم انجام پایان نامه علوم قران و حدیث حاضر را به معرّفی مشاهیر مکتب بغداد و آثار حدیثی آنان اختصاص دادیم. آنچه در این میان حایز اهمّیّت بود حضور بسیاری از محدّثان مناطق دیگر در بغداد و نگارش و انتشار آثار حدیثی خود در این شهر بود. 
در انجام پایان نامه علوم قران و حدیث حاضر در فصل چهارم، با ارائۀ پیش فرضهای مکتب حدیثی بغداد، چگونگی نگرش آنان به احادیث را مورد بررسی قرار دادیم. بارزترین مبنای این مکتب که به تفصیل بیان شد، اعتقاد به عدم حجّیّت خبر واحد بود که به تبع آن ناگزیر به مباحثی نظیر عقل و اجماع نیز پرداختیم. در بحث از خبر و اقسام آن گفته شد که خبر به متواتر و واحد تقسیم می گردد و قسم اخیر را از دیدگاه عالمان مکتب بغداد بررسی کردیم و کوشیدیم وجوه اتّفاق و افتراق مکتب متکلّمان و مکتب شیخ طوسی را در این باره توضیح دهیم. برآیند کلّی این بحث در این نکته متجلّی است که اگرچه تفاوت ظاهری میان دیدگاه مکتب متکلّمان مبنی بر «عدم حجیت خبر واحد» و مکتب شیخ طوسی مبنی بر «حجیّت خبر واحد» وجود دارد، در عمل هر دو رأی به یک نظریه باز می گردد و آن عدم حجیّت خبر واحد بدون قرینه است. زیرا شیخ طوسی نیز اگرچه خبر واحد را حجّت دانسته، امّا با ذکر قراین و شرایطی در حجّیّت خبر واحد به همان مبانی مکتب متکلّمان ملتزم گشته است، اگرچه در تعابیر آنان اختلاف ظاهری وجود دارد. 
به سخن دیگر، روش فقهی مکتب متکلّمان، که امروزه از آن با نام اجتهاد یاد می کنند، بر قواعد کلی قرآنی و احادیث مسلّم و مشهور استوار بود و برای جبران خلأ ناشی از اخبار آحاد به اجماعی که کاشف از رأی معصوم بود رو آوردند. چهره های ممتاز مکتب متکلمان ابن ابی عقیل عمانی، ابن جنید اسکافی، شریف رضی، شیخ مفید و سید مرتضی هستند.
اما مکتب شیخ طوسی که بخش مهمی از آرا و نظریات مکتب بغداد را به خود اختصاص داده است با برگزیدن شیوۀ میانۀ اصحاب حدیث و مکتب متکلّمان به احادیث توجه بیشتری کرد. وی با پی افکندن بنیان نظریه «حجیت خبر واحد» البته با حصول شرایط آن، تحولی در فقه شیعه ایجاد کرد. امّا چنانکه پیش از این نیز گفتیم دیدگاه شیخ طوسی با مکتب متکلمان تفاوت ماهوی ندارد. زیرا دیدگاههای هر دو مکتب معلول شرایط زمانۀ ایشان بوده است، بدین معنا که در برهه ای از زمان به بیان احکام در قالب اجماعات دینی و نفی حجیت اخبار آحاد پدید آمد و در مقطعی دیگر نیاز به بیان این احکام در قالب حجیت بخشیدن به خبر واحد (البته با حصول شرایط آن) نیاز احساس شد. ضمن آن که مشایخ مکتب متکلمان نیز همچون شیخ طوسی به بسیاری از اخبار آحاد عمل می کردند و همان شرایطی که شیخ طوسی برای حجّیّت خبر واحد قرار داده است از دیدگاه آنان قرینه ای برای حجیت اخبار بوده است. 
در پایان بحث از خبر واحد، به شیوه های برخورد با احادیث مرتبط با عرصه های مختلف پرداختیم و با بیان این مسأله که دانشمندان مکتب بغداد به تفکیک حوزه های مختلف علوم اسلامی معتقد بوده اند، این موضوع را در پنج محور یعنی: احادیث فقهی، اعتقادی، تاریخی، تفسیری و علمی بررسی نمودیم و نتیجه گرفتیم به جز شیخ طوسی که در احادیث فقهی با تسامحی بیشتر برخورد نموده، جملگی باور به حصول علم و یقین را معیار اصلی پذیرش اقسام مختلف احادیث قرار داده اند. 
در بحث از عقل، دیدگاه عالمان بغداد را به طور عمده در دو محور یعنی: «کاربرد عقل در فقه» و «نقش عقل در مواجهه با روایات» بررسی کردیم و مدلّل ساختیم که دانشوران مکتب بغداد، نخستین کسانی بودند که دلیل عقل را مطرح نموده و آن را در استنباط احکام دخالت داده اند. ایشان با در پیش گرفتن شیوه ای معتدل در استفاده از عقل، با بیان ارتباط عقل و وحی از عقل گرایی افراطی معتزله و اخباری گری افراطی اصحاب حدیث دوری گزیدند. در پی این بحث به دلیل ارتباط وثیق مفاهیم اجتهاد و قیاس، تحوّل تاریخی مفهوم این واژگان را در گذر زمان کاویدیم و دیدیم که در برهه ای از زمان مردم میان مفاهیم اجتهاد، قیاس و رأی خلط کرده اند. چندان که «اجتهاد» در سده های متقدم به مفهوم «قیاس» و امری مذموم بوده تلقّی شده است.
موضوع دیگری که در این فصل بررسی شد، مقولۀ «اجماع» بود. به این موضوع بدان سبب پرداختیم که عالمان مکتب بغداد برای جبران خلأ ناشی از اخبار آحاد به اجماع متمسّک شده و از آن به وفور بهره جسته اند.         
در فصل پنجم با تتبّعی گسترده در منابع اصلی مکتب بغداد تلاشمان بر آن بوده تا روشهای شرح و فهم حدیث و جنبه های نقد آن را از دیدگاه محدّثان این مکتب بازگو نماییم. در بحث از معیارهای نقد حدیث، آنها را به نقد سند و نقد متن تقسیم کردیم و در نقد سندی به فراخور حال به مباحثی از علم رجال و درایه اشاره نمودیم. در نقد متن نیز معیارهای تشخیص حدیثهای سره از ناسره را بازگو نمودیم و به سبب اهمّیّت مبحث تعادل و تراجیح به ویژه در مکتب بغداد، بیشترین توجّه خود را به مبانی ترجیح روایات متعارض معطوف ساخته و آن را در دو محور یعنی: مرجّحات داخلی و مرجّحات خارجی خلاصه کردیم. شیوه شناسی نقد در این مکتب نشان می دهد که نقد آنها عمدتاً نقد درون دینی است و به دلیل نزدیکی با عصر حضور ائمه معصومین: از اصالت بیشتری برخوردار است.
در فصل نهایی با تکیه بر امّهات مطالبی که در متن تحقیق گفته آمد، ویژگیهای مکتب حدیثی بغداد را برشمردیم. ویژگی عمدۀ مکتب حدیثی بغداد را می توان در دو نکته خلاصه کرد: نخست پی ریزی تقریبی همۀ دانشهای حدیث شناختی در این عصر و دیگری مقابله با نقل گرایی صرف و اندیشه های خردستیزانه؛ به طوری که مکتب حدیث گرای قم، به سبب فعالیتهای مکتب عقل گرای بغداد به افول گرایید.
در پی این بحث به مقایسۀ روش شناختی مکتب قم و بغداد دست زدیم و دیدیم که میان این دو مکتب به تبع موضع روش شناختی و تفاوت زاویۀ نگاه آنها به منابع احکام و چگونگی فرایند استنباط اختلافاتی وجود دارد. چنانکه مکتب قم با اعتبار بخشیدن به منقولات، حتی عقاید کلامی را با تکیه بر نصوص تبیین می نمود و در مسائل فقهی نیز رویکرد اجتهاد ستیزی را برگزید. بطوری که متون روایات را عیناً به مثابۀ حکم شرعی و متن فقهی تدوین و عرضه کرد. اما مکتب بغداد چه شاخۀ مکتب متکلمان و چه مکتب شیخ طوسی با پایه گذاری روشی نوین، برخوردی تحلیلی و نظری با فقه داشت و تبیین احکام فقهی و مسائل اعتقادی را بر پایۀ نفی حجّیّت خبر واحد بدون قرینه بنا نهاد. در باب مقابله با غلو و غالیان نیز هرچند قمی ها موضعی سخت تر اتخاذ کردند، اما عالمان مکتب بغداد در عین مبارزه با کژاندیشی های غالیان کوشیدند حدّ و مرز باورهای غالیانه و غیر غالیانه را بیش از پیش تبیین نمایند.
به هر حال تأثیر مکتب بغداد، بویژه مکتب شیخ طوسی، بر محیطهای علمی دوره های بعد انکار ناپذیر است. به طوری که دانشوران عصر پس از ایشان را تا پایگیری مکتب حلّه «مقلّده» نامیده اند. گویا شخصیت دانشمندان مکتب بغداد و آراء و اندیشه های ایشان چنان بر محافل علمی شیعه سایه افکنده بود که کسی را یارای طرح نظریه های تازه در عرصۀ مطالعات اسلامی و بویژه فقه پژوهی نبود. 
سخن آخر آن که به نظر می رسد در شرایط کنونی، با مطالعه و بازنگری زوایای گوناگون مکتب بغداد اعم از زمینه های فقهی، کلامی، حدیثی می توان الگوی مناسبی برای حلّ بسیاری از چالشهای دینی معاصر یافت. زیرا به نظر می رسد که نظام فکری مکتب بغداد، تأثیر ژرفی بر ساختارهای علمی پس از خود نهاده، و ساختارهای فقهی و کلامی را در مسیرهای خاصی هدایت کرده است، چنانکه بسیاری از استدلالهای مربوط به سالهای پس از افول مکتب بغداد، به طور بنیادی بر میراثهای علمی این مکتب تکیه می کند. از این رو، با بازخوانی این اندیشه ها و انطباق آنان با عصر حاضر، می توان دریچۀ نوینی برای پویایی علم و اندیشۀ اسلامی گشود و تحوّلات بنیادینی در نگرشهای حدیثی به وجود آورد. 
انجام پایان نامه علوم قران و حدیث حاضر یکی از همین تلاشها (البته به صورت ابتدایی آن) است، و هرچند مدّعی نیست که یافتۀ جدیدی ارائه داده باشد، لیکن چنین می نماید که برخی از مسائل اساسی اندیشه های حدیث شناختی را به چالش کشیده و در آن باره به بحث نشسته است.

در صورت داشتن هرگونه سوال و یا نیاز به مشاوره در زمینه آموزش نحوه انجام پایان نامه علوم قران و حدیث با ما در ارتباط باشید.