آکادمی و موسسه علمی پژوهشی ابن سینا

عنوان تحقیق 

عنوان به زبان فارسی:

"  جايگاه بزه ديده در حقوق كيفري ايران با تكيه بر فقه و لایحه جديد قانون مجازات اسلامي  "   

عنوان به زبان انگليسي/ (آلماني، فرانسه، عربي) :

The Status of Victim of Crimein The  Criminal   Iaw of Iran: With Empnasiny on Islamic Jurisprudence and  New Bill of  Iranian  Criminal Law

بيان مسأله اساسي تحقيق به طور كلي (شامل تشريح مسأله و معرفي آن، بيان جنبه‏ هاي مجهول و مبهم، بيان متغيرهاي مربوطه و منظور از انجام این رساله دکتری) :

 بيان مسله از ديدگاه علم جرم شناسي و جنايي :

بزه ديده يا مجني عليه از اركان اساسي پديده جرم مي باشد پيشگيري از جرم و برقراري عدالت و نظم عمومي اقتضاء مي كند كه علاوه بر بازپروري بزهكار بازسازي عادلانه بزه ديده و جبران  خسارات مادي و معنوي حاصل آمده از جرم نيز مدنظر قرار گيرد .برخي از مكاتب حقوق جزا سعي خود را در بررسي عناصري مانند جرم و مجرم و مجازات مصروف داشته اند در حالي كه قرباني جرم از نظر آنان دور مانده است خوشبختانه با ظهور بزه ديده شناسي و قابليت هاي كاربردي اين پژوهش در پشگيري از جرم و حمايت از مجني عليه جايگاه بزه ديده در اين ميان برجسته و آشكار است . اگر چه تحقيقات بزه ديده شناسي و وضع قوانين كاربردي در اين راستا به صورت كامل و مستوفي در سياست جزايي ايران كاملاً مشهود نيست اما با بررسي تمهيداتي كه در قوانين ايران در بعد قانونگذاري در نظر گرفته شده تدابيري سودمند با تاكيد بر مباني انساني و ارزشي صورت پذيرفته است و جادارد كه با بهره گيري از آخرين دست آوردهاي علم بزه ديده شناسي  شاهد چشمگير بزهكاري در جامعه باشيم .

از آنجائيكه اسلام دين جامع و ريشه در فطرت انساني دارد و پاسخگوي نيازهاي اساسي آن مي باشد. حمايت از بزه ديده را در سر لوحه سياست كيفري خود قرار داده است در سياست جزايي اسلام بزه ديده جايگاه ويژه اي داشته و در جهت حمايت از وي و جبران خسارت وارده و در نتيجه حفظ نظم عمومي و عدالت اجتماعي مكانيسم هاي بديعي را مانند قصاص در قتل عمد و پرداخت ديه در عضو در جهت عدالت ترحيمي و همچنين نهادهاي مهمي مانند ضمان اقارب (ضمان عاقله)و بيت المال را در نظر گرفته است . از مجموع آياتي كه در باب قصاص وارده شده احترام به خون انسانها و حرمت قتل و حمايت اساسي از آن و نقش بازدارندگي آن استفاده مي شود بنابراين قوانين كيفري اسلام در تمامي مراحل  تقنيني  دادرسي و اجرايي از حقوق بزه ديده حمايت نموده و از مكانيسم  ها و نهادهاي اساسي در اين راستا استفاده مي نمايد.

لايحه جديد قانون مجازات اسلامي گرچه در مقايسه با قانون مجازات اسلامي مصوب 137. داراي مزيت هايي است لكن در حوزه دفاع از حقوق بزه ديدگان داراي نواقص و خلاهاي قانوني است از نكات مثبت اين لايحه مي توان در مورد كيفيت اجرايي محكوميت هاي مالي در حمايت از حقوق بزه ديده و نيز تقويت جايگاه بزه ديده در مقررات تخفيف و تعليق مجازات و توجه خاص به جايگاه بزه ديده در جبران دولتي خسارتهاي مادي و معنوي و نيز مقرراتي مانند عفو و جرايم قابل گذشت را برشمرد. 

اهمیت و ضرورت انجام تحقيق (شامل اختلاف نظرها و خلاءهاي تحقيقاتي موجود، ميزان نياز به موضوع، فوايد احتمالي نظري و عملي آن و همچنين مواد، روش و يا فرآيند تحقيقي احتمالاً جديدي كه در انجام اين رساله دکتری مورد استفاده قرار مي‏گيرد):

با توجه به اينكه پژوهش هاي ويژه اي در موضوع بزه ديده شناس صورت گرفته است لكن از لحاظ عملي، كشورهاي غربي كه در عرصه اين مباحث موفقيت هائي داشته اند ، دچار مشكل در حمايت كامل از بزه ديدگان بوده اند و از اينرو پژوهش در خصوص جايگاه بزه ديدگان و طرق عملي آن حائز اهميت است .

مرور ادبیات و سوابق مربوطه (بيان مختصر پیشینه تحقيقات انجام شده منجمله مقاله، رساله دکتری و پایان نامه های ارشد در داخل و خارج کشور پيرامون موضوع تحقیق و نتايج آنها و مرور ادبیات و چارچوب نظري تحقیق) :

يشينه تحقيق – ادبيات و سوابق: عُمر توجه به عنوان بزه ديده همان عُمرانسان است لكن بررسي پژوهش هاي جرم شناسان حاكي از آنست كه در تحقيقات خود بيشتر بر عناصر مانند جرم و مجازات تمركز داشته اند در نتيجه قرباني جرم از نظر دور مانده و حمايت دولت ها جايگزين آن گرديده است. اديان الهي از جمله دين اسلام در بخش قوانين جزايي به اين مهم توجه نموده و درصدد تقنين قوانيني كه منافع مادي و معنوي بزه ديده را تامين كند برآمده است ، در قران كريم و روايات معصومين (ع) و همچنين در كتب تخصصي فقهي در مباحث حدود ، ديات و قصاص به اين مهم توجه شده است و قانون مجازات اسلامي هم با همين مباني فقهي تدوين يافته است.

این عنوان پژوهشی در تألیفات حقوقدانان ایران نیز مورد توجه قرار گرفته و کتبی از قبیل : 1- مبانی جرم شناسی نوشته دکتر مهدی کی نیا   2- بزه دیده شناسی حمایتی نوشته مهرداد رایجیان اصلی  3- درآمدی بر جرم شناسی و بزه دیده شناسی نوشته دکتر جاوید صلاحی به موضوع پرداخته است .

انديشه حمايت از بزه ديدگان بعد از جنگ جهاني دوم در عناوين متفاوتي از قبيل حق مطالبه ضرر و زيان در ضمن طرح دعاوي كيفري و جبران خسارت بزه ديه وارد حقوق موضوعه گرديد. دانشمندان مانند (وان ميلسن) و (فراگري فراي) و( آموزه تورماندو) در گسترش حركت حمايت از بزه ديدگان نقش بسزايي داشته اند. مكتب دفاع اجتماعي به رهبري (مارك آنسل ) بر تكامل تفكر حمايت از بزه ديده غنا بخشيد همزمان با ظهور جنبش هاي حمايت از حقوق زنان در سال 196. جنبش حمايت از حقوق بزه ديدگان در تحولات سيستم كيفري معاصر كشور آمريكا نقش مهمي ايفاء كرد. در اروپا تدوين كنوانسيون اروپايي كه در 24 نوامبر 1983 در استراسبورگ فرانسه به تصويب رسيد نمونه اي از اقدامات در حمايت از بزه ديدگان است ماده 2 كنوانسيون مقرر مي دارد وقتي كه ترميم كامل خسارات به وسيله ساير منابع قابل تضمين  نيست دولت بايد به خسارت زدايي از افراد اقدام نمايد . در همين راستا دفاع از بزه ديدگان در اعلاميه سازمان ملل تحت عنوان اصول اساسي عدالت براي بزه ديدگان و قربانيان سوء استفاده از قدرت آمده است ، در نوامبر 1985 اين اعلاميه طي قطعنامه 34/4 ارائه و پذيرفته شد و متضمن 21 ماده در رابطه با حمايت از بزه ديدگان است.    

جنبه جديد بودن و نوآوري در تحقيق:

در خصوص جايگاه بزه ديده از ديدگاه قوانين جزايي يا فقه جزائي و همچنين از نظرگاه هاي ديگر پژوهش هائي صورت گرفته است لكن اين رساله دکتری به دليل تطبيقي و مقايسه نبودن ديدگاههاي جزائي ايران و حقوق اسلام با لائحه جديد قانون مجازات اسلامي براي ارائه راهكارهاي نوين در عرصه هاي قانونگذاري و دادرسي و اجراي احكام حائز اهميت است .  

اهداف مشخص تحقيق (شامل اهداف آرماني، کلی، اهداف ويژه و كاربردي) : 

1- بررسي حقوق بزه ديده از نظرگاههاي جزايي ايران، فقه اسلامي ، لايحه جديد قانون مجازات اسلامي 
2- تعيين مباني كلي حمايت و دفاع از حقوق آنان در فقه اسلامي 
3- مشخص نمودن نقاط قوت و ضعف هر يك از ديدگاههاي سه گانه 
4- ارائه راهكار و پيشنهاد در جهت رعايت كامل حقوق بزه ديده 

در صورت داشتن هدف كاربردي، نام بهره‏وران (سازمان‏ها، صنايع و يا گروه ذينفعان) ذكر شود (به عبارت دیگر محل اجرای مطالعه موردی) :

1- دانشگاه ها و مراكز علمي –پژوهشي 
2- مجلس شوراي اسلامي 
3- نهادهاي اجرايي و قضايي 

سؤالات تحقیق:

سوال اول – مهمترين خلاء قانوني در زمينه حمايت از بزه ديدگان در قوانين ماهوي چيست؟
سوال دوم – سازكارهاي جبران خسارت وارده بر بزه ديدگان تا چه اندازه اي پيش بيني شده است ؟

فرضيه‏ هاي تحقیق:

فرضيه اول : تمامي جنبه هاي مختلف بزه ديدگي در نظام كيفري ايران به رسميت شناخته نشده است 
فرضيه دوم : در تدوين نظام ضمانت اجراهاي كيفري ایران تمامي جنبه هاي مربوط به جبران خسارت بزه ديدگان پيش بيني نشده است . 

تعريف واژه‏ها و اصطلاحات فني و تخصصی ( به صورت مفهومی و عملیاتی):

بزه ،حقوق كيفري ، فقه ، حقوق ايران ، بزه ديده 

بزه با فتح حرف اول و دوم به معني گناه و خطاء و جرم آمده است و بزه كار يعني گناه كار،خطاءكار ، اما بزه ديده معادل معاني قرباني، مجني عليه وزيان ديده در زبان عربي است و در انگليسي    Victim  (قرباني) به معناي بزه ديده مي باشد اما درباره تعريف اصطلاحي بايد گفت كه دو تعريف عام (موسع) و خاص (مضيق) براي بزه ديده بيان گرديده است تعريف اول بزه ديده كسي است كه خسارت قطعي و آسيبي بر تماميت شخصي او وارد شده است به گونه اي كه اكثر افراد جامعه به آن اذعان دارند تعريف دوم، ماده 1 بخش الف از اعلاميه اصول بنيادي عدالت براي بزه ديدگان جرم در مجمع عمومي سازمان ملل متحد (1985) بزه ديده را اينگونه تعريف مي كند، بزه ديدگان اشخاصي هستند كه در پي فعل ها يا ترك فعل هاي ناقص قوانين كيفري دولت هاي عضو، از جمله قوانيني كه سوء استفاده هاي مجرمانه از قدرت را ممنوع كرده اند چه به صورت فردي يا گروهي از جمله آسيب بدني روحي، درد و رنج عاطفي ،زيان اقتصادي يا آسيب اساسي به حقوق بنيادي خود دچار شده باشند)) در هردو تعريف به خاستگاه ضرر و زيان فعل و ترك فعل و همچنين متضرر شدن افراد اشاره دارد و در نتيجه كساني كه بر اثر جرايم ناقص مانند شروع به جرم و جرم محال و جرم عقيم ،خسارت مادي و معنوي نديده اندبزه ديده محسوب نمي شوند . 

مراد از حقوق كيفري ايران هم قوانين جزاي عمومي و اختصاصي در دوره هاي پيش از انقلاب و پس از انقلاب است كه در پژوهش هر دو مقطع مطمح نظر مي باشد. 
ديدگاه فقه اماميه به عنوان منابع اصلي بسياري از قوانين مدني و مجازات اسلامي در خصوص تبيين جايگاه بزه ديده و مجني عليه در اين تحقيق مورد نظر بوده و حايز اهميت بسيار است . النهايه قوانيني كه در لايحه جديد قانون مجازات درباره حمايت از بزه ديده بيان گرديده در مواد 111-1و 166-2 مصوب سال مورد كنكاش قرار گرفته و نقاط ضعف وقوت آن در دفاع و حمايت از حقوق بزه ديدگان بررسي خواهد شد.

روش شناسی تحقیق:

روش تحقيق مبني بر مطالعات كتابخانه  اي انجام مي شود مطالب اين تحقيق با استناد به كتاب قرآن ،سنت كتب و روايات فقهي معتبر اماميه و حقوق و منابع اصل اسلامي و باروش كتابخانه اي جمع آوري شده است 

شرح کامل روش (ميداني، كتابخانه‏اي) و ابزار (مشاهده و آزمون، پرسشنامه،  مصاحبه،  فيش‏برداري و غيره ) گردآوري داده ‏ها:

1- با مراجعه به كتابخانه ها و قفسه بازكتاب ازطريق فيش برداري و تنظيم فيش هاي هم موضوع و نگاشتن پژوهش

2- مراجعه به تجهيزات الكترونيكي (cd) و سايت هاي اينترنتي پژوهشي مرتبط با موضوع رساله 

روش‌ها و ابزار تجزيه و تحليل داده‏ ها:

داده ها پس از جمع آوري تجزيه و تحليل نوموتيكي نموده و نقاط مثبت و منفي آنرا از يگديگر جدا نموده و با استفاده از نقاط مثبت به بررسي موضوع و فرضيه مي پردازيم